باغستان سنتی، هویت تاریخی قزوین

باغستان سنتی قزوین با قدمت ۱۰۰۰ سال بخشی جدایی ناپذیر از شهر قزوین بوده و وسعتی بیش از ۳ هزار هکتار داشته‌اند که دایره‌وار محیط بر شهر بوده‌اند. 

باغستان سنتی شهر تاریخی قزوین میراث ارزشمند نیاکان و ساکنین این شهر در طول تاریخ و نمایانگر تعامل انسان و طبیعت در شکل دهی به منظر بومی تاریخی شهر قزوین است. در این مقاله برای آشنایی با هویت تاریخی شهر قزوین که رو به فراموشی و نابودی است، به اختصار توضیحاتی داده می‌شود.

موقعیت شهر قزوین و باغات سنتی 

باغستان سنتی قزوین نمونه‌ای از کشاورزی سنتی پیشینیان است که تا امروز به حیات خود ادامه داده است و همچنان در زندگی اهالی شهر قزوین حضور دارد. این باغ‌ها همواره در طول تاریخ نقش مهمی در اقتصاد شهر داشته‌اند.

باغستان سنتی قزوین قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال دارد و قزوین را دایره وار احاطه کرده است این باغ حدود ۷ برابر شهر قزوین بوده است 

باغستان سنتی توسط پنج رودخانه‌ی فصلی و سیلابی آبیاری می‌شوند. رودخانه‌ها با خود آبرفت‌ها و خاک مناسبی برای کشاورزی و باغبانی به همراه می آورند درعین حال طغیان رودخانه‌ها و سیلابی بودن آن‌ها همواره تهدید جدی برای شهر محسوب می‌شده‌است از این رو باغستان‌های پیرامون شهرکه حلقه بیرونی شهر را شکل می‌دهند تمهید ساکنین این شهر در مواجهه با تهدیدها و منابع و موانع زیستی در شهر قزوین بوده است.

باغ‌های بومی (باغستان سنتی)

باغ‌های بومی، باغ‌هایی هستند که اکثرا در بیرون حصار شهر واقع‌اند و از نوع باغ‌های میوه و به باغستان سنتی معروف هستند. شهر قزوین همواره مورد تهدید سیلاب‌های رودخانه‌های مجاور بوده است. این باغ‌ها به دلیل طراحی خاص خود توانایی جذب سیلاب‌ها را در داخل خود داشته‌اند و علاوه بر حفاظت شهر سبب سرسبزی و طراوت شهر نیز بوده‌اند. علاوه بر نقش دفاعی در برابر سیل، منبع اقتصادی و محل اشتغال اهالی شهر به شمار می‌رفته و وسعت قابل توجه‌ای نسبت به بخش مسکونی شهر داشته است.

باغستان تاریخی قزوین در بسیاری از سفرنامه ها همچون سفرنامه ناصرخسرو توصیف شده است

باغستان به وسعت ۳۵۰۰ هکتار  بوده است که به صورت دایره‌ای پیرامون کل شهر قزوین بوده است. این درحالی است که وسعت شهر (محدوده داخل حصار) ۵۰۰ هکتار بوده‌ است. نسبت باغ به شهر قابل توجه و حدود ۷ برابر شهر بوده است.

ویژگی‌های باغستان سنتی

•  الگویی پایدار از کشاورزی طبیعی، تاریخی و فرهنگ باغداری بی‌نظیر و روش مدیریت ویژه سنتی
• آبخوانی که با در خود نگهداشتن و جذب آب رودخانه‌های فصلی و سیلاب‌های آن‌ها سبب تقویت سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود
• حفاظت شهر و روستاهای پایین‌دست از خطر سیل و خسارات محتمل از آن
• واحد تولیدی و اقتصادی برای ساکنین شهر
• سبب پالایش هوای شهر و جذب امواج می‌شود
• سبب زیبایی محیط و منظر شهر خصوصا در نظر تازه واردان به شهر
• ایجاد محیط فراغتی برای اهالی شهر در نزدیک‌ترین فاصله از شهر سبب تلطیف و فرح‌بخشی هوای شهر و تعدیل بادهای غالب منطقه 

شرح باغستان در سفرنامه 

در سفرنامه‌های بسیاری از باغستان‌های قزوین به عنوان بهشت یاد شده و بسیار زیبا و پر بار توصیف شده است. اولین سند که می‌توان ساختار شهر را دریافت نقشه سال ۱۳۰۶ است. در این نقشه وسعت باغات و فضاهای سبز خودنمایی می‌کند. توصیفات دقیقی نیز پیش از آن موجود است، توصیف ذکریا بن محمد بن محمود قزوینی (۶۰۵– ۶۸۳) در کتاب آثارالبلاد با دقت به ساختار طبیعی و مصنوع شهر قزوین، توضیحاتی دارد.

ذکریابن محمد بن محمود قزوینی در مورد باغ‌های قزوین گفته است:

قزوین شهری است مشهور و آبادان، در دشتی پهناور، با خاکی پاکیزه و باغ‌ها و درختان بسیار با بنیادی نیکو ساخته شده و در آن دو شهر است، یکی در میانه‌ی دیگری. شهر کوچک را شهرستان می‌نامند، بارو و دروازه‌ها دارد و شهر بزرگ محیط بر آن شهر کوچک است و آن را نیز بارو و دروازه‌ها است و موستان‌ها و بستان‌ها شهر بزرگ را احاطه کرده‌اند از هر سو و کشتزارها محیط بر باغ‌ها و رزستان‌ها هستند، شهر دو رودخانه دارد یکی را دزج گویند و دیگری را ارنزک.

در توصیف ذکریای قزوینی به خوبی ساختار شهر قزوین در تعامل با بستر طبیعی و جایگاه شهر، رودخانه‌ها و باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی نسبت به هم بیان شده اس
ت. طرحی که وی از شهر قزوین ترسیم کرده سندی بسیار ارزشمند از شهر تاریخی قزوین است.

ناصرخسرو قبادیانی درباره قزوین گفته است:

قزوین را شهری نیکو دیدم، بارویی حصین و کنگره بر آن نهاده و بازارهای خوب، مگر آنکه آب در آن اندک بود. باغستان بسیار داشت، بی‌دیوار و خاک، و بی‌هیچ مانعی از دخول در باغات.

حمدالله مستوفی گفته است:

قزوین از اقلیم چهارم، هوایش معتدل است، آبش از قنوات است و در آن باغستان بسیار است و هر سال یک نوبت به وقت آبخیز سقی (آبیاری) کنند. انگور، بادام، فستق (معرب پسته) بسیار از او حاصل شود.

 وضعیت فعلی باغستان 

باغستان‌های سنتی قزوین، سرمایه پایدار منطقه و کشور است که با رویکرد غلط مدیریت شهری به شدت مورد تخریب و تهدید قرار گرفته است. باغستان کهن قزوین، نه تنها به عنوان باغ که به عنوان نماد تمدن مردمان این سرزمین باید مورد حفاظت قرار گیرد. فعالان محیط زیست و انجمن های مختلفی در آستانه سفر اخیر رئیس‌جمهوری به استان قزوین در نامه‌ای سرگشاده به هیئت دولت خواستار حفظ باغستان سنتی قزوین شدند.

عکس از: حسین میرکمالی

باغستان سنتی قزوین پیشینه‌‌ای به قدمت تاریخ دارد و طی این تاریخ کهن، مجموعه باغاتی در اطراف شهر شکل گرفته است که علاوه بر قدمت تاریخی، به عنوان سپر دفاعی منطقه در برابر ریزگردها و آلاینده‌ها و کمربند سبز و ریه تنفسی شهر قزوین عمل می‌کند و مردم قزوین، هم از نظر زیست محیطی و هم فرهنگی به آن وابسته هستند.

عکسهای متن از: حسین میرکمالی

عکس کاور از: محمد باغبان آقایی